ΛΕΡΟΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Κώστας Κογιόπουλος

 ΛΕΡΟΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Μία μοναδικότητα που διαθέτει η Λέρος είναι η στρατιωτική αρχαιολογία.

Είναι απίστευτο το μέγεθος και ο αριθμός των οχυρωματικών έργων σε ένα τόσο μικρό χώρο. Και είναι αδύνατον να μην εντυπωσιάσουν τον επισκέπτη αυτοί οι σιωπηλοί μάρτυρες του χρόνου.

Τα πρώτα μεγάλα έργα στο νησί ήταν στρατιωτικά Και άρχισαν με την κατασκευή του αεροναυστάθμου στα Λέπιδα το 1923.  Τα περισσότερα όμως έργα, λιμενικές εγκαταστάσεις, κτήρια και δρόμοι έγιναν στο τέλος της δεκαετίας του ‘30.

Την ίδια εποχή κατασκευάστηκαν και οι περισσότερες πυροβολαρχίες και λοιπές οχυρώσεις.

Με την γερμανική επίθεση πολλές πυροβολαρχίες έπαθαν σοβαρές ζημιές, αλλά αυτό που προξένησε την μεγαλύτερη καταστροφή ήταν κατά την διάρκεια της αγγλικής κατοχής, όταν όλες οι πυροβολαρχίες ανατινάχθηκαν πριν παραδοθούν τα νησιά στην Ελλάδα.

Από το άφθονο στρατιωτικό υλικό που έμεινε, μεγάλες ποσότητες υλικού και μηχανών πετάχτηκαν στην θάλασσα ανοικτά της Λέρου. Την ίδια περίοδο άρχισε και η εκποίηση των οχημάτων και η ανέλκυση ναυαγίων για διάλυση, που συνεχίσθηκε μέχρι την δεκαετία του ‘50.

Χιλιάδες τόνοι μετάλλων μεταφέρονταν στην Αθήνα για λιώσιμο. Τα στρατιωτικά κτήρια εγκαταλείφθηκαν, οι πυροβολαρχίες ξεγυμνώθηκαν από τα κανόνια τους, η φτώχεια και οι καταστροφές ανάγκασαν τους άστεγους κατοίκους του νησιού να παίρνουν την ξυλεία και τα οικοδομικά σίδερα από τις εγκαταλελειμμένες πυροβολαρχίες με αποτέλεσμα μεγαλύτερη καταστροφή.

Παρ’ όλα αυτά κοιτάζοντας και σήμερα αυτά τα οχυρά αισθάνεσαι δέος και αναλογίζεσαι όλα αυτά που συνέβησαν εκείνες τις 52 ημέρες της μάχης. 

Παρ’ όλες τις καταστροφές ακόμα και σήμερα η Λέρος αποτελεί ένα ανοικτό μουσείο στρατιωτικής αρχαιολογίας. Κανένα μέρος στην Ελλάδα δεν διαθέτει τόσες πυροβολαρχίες σε τόσο μικρό μέρος.

Εκτός από αυτές που απαγορεύεται η είσοδος, οι άλλες είναι επισκέψιμες. Στην  Σκουμπάρδα, την Μοπλόγουρνα και τον Μάρκελλο ο δρόμος είναι χωρίς

 

 

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Για τον ενδιαφερόμενο που επιθυμεί να επισκεφθεί τις πυροβολαρχίες σήμερα υπάρχουν τέσσερις βασικές διαδρομές με αφετηρία την πλατεία……

Ι )    Λακκί – Ξηρόκαμπος.

Αφού περάσουμε το σχολείο, φθάνουμε στα Τεμένια. Εκεί ήταν η βιομηχανική ζώνη και βρίσκεται σήμερα αριστερά μας το κτήριο της ΔΕΗ (πρώην SIER). Δίπλα του βρίσκεται ο χώρος που κάποτε ήταν το εργοστάσιο αεριούχων πoτών Dogliani. Αμέσως μετά ήταν το ξυλουργείο του ιταλού Pengo, που διέθετε την μοναδική ηλεκτρική μηχανή κοπής και επεξεργασίας ξύλου.

Εκεί κοντά ήταν και το καθολικό νεκροταφείο. Σήμερα στο νεκροταφείο λειτουργεί και υπάρχουν ακόμη μερικοί ιταλικοί τάφοι.

Συνεχίζοντας δεξιά μας βλέπουμε το ψυχιατρικό νοσοκομείο, που κάποτε ήταν ο ιταλικός αεροναύσταθμος  G. Rosseti. Διακρίνονται τα κτήρια και ένας από τους δύο γερανούς που κάποτε σήκωναν τα υδροπλάνα. Τα τρία μεγάλα υπόστεγα αεροπλάνων δεν υπάρχουν πλέον, το ένα βρίσκεται σήμερα στο Τατόι και αποτελεί το αεροπορικό μουσείο.

Από αυτό το σημείο αριστερά ξεκινάει και ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος προς το όρος  Τσίγκουνα, που υπάρχουν τα κτήρια στρατωνισμού της πρχ. 113.

Επιστρέφοντας στον κύριο δρόμο φθάνουμε στο  Ξηρόκαμπο, από εκεί αρχίζει και ο δρόμος προς την Σκουμπάρδα στην πρχ. 262 και στην πρχ. Αγ. Γεώργιος. Ο δρόμος είναι ασφαλτοστρωμένος  μόνο στην αρχή της διαδρομής. Στην κορυφή του βουνού υπάρχει ωραία θέα όλου του Αιγαίου με αρκετά υπολείμματα από τις οχυρώσεις.

Από τον Ξηρόκαμπο συνεχίζει ο δρόμος προς το Διαπόρι και τον φωτοηλεκτρικό σταθμό FT3. Διακρίνεται το παρατηρητήριο. Η διαδρομή είναι κυρίως σε μη ασφαλτοστρωμένο δρόμο. Από το Διαπόρι έως τις πρχ 281 και 388 πρέπει να πάμε με τα πόδια, γιατί δεν υπάρχει δρόμος, αλλά αξίζει τον κόπο, διότι στα κτήρια στρατωνισμού διακρίνονται ακόμη τα σκίτσα που έγιναν την περίοδο της κατοχή  

ΚΥΡΙΑ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΩΣ ΚΟΚΚΙΝΑ ΧΩΜΑΤΑ

ΙΙ )  ΛΑΚΚΙ - ΠΑΤΕΛΛΑ

Στην διαδρομή προς την Πατέλλα περνάμε πρώτα από το μνημείο του «Βασ. Όλγα» αριστερά μας. Στα δεξιά βλέπουμε το ογκώδες κτήριο της ναυτικής διοίκησης με την μεγάλη αποθήκη δίπλα του. Σχεδόν αμέσως πάντα δεξιά υπάρχει το κτήριο της ΥΝΤΕΛ και αμέσως μετά το κτήριο διαμονής του διοικητή της βάσης. Εκεί έμενε και ο τελευταίος διοικητής ναύαρχος Mascerpa. Τα κτήρια στην Γωνιά ήταν τα πρώτα που κτίστηκαν πριν από την πόλη του Λακκιού, αλλά συνέχισαν να κτίζονται και αργότερα.

Αριστερά μας φαίνεται η αποβάθρα που έδεναν οι τορπιλάκατοι. Ακριβώς από πάνω στην κορυφή του λοφίσκου υπάρχει η βάση του αντιαεροπορικού πολυβόλου.

Αφού περάσουμε την γωνιά φθάνουμε στα Μερικιά. Εκεί βρίσκονται εγκαταλελειμμένες οι μεγάλες υπόγειες αποθήκες πυρομαχικών και τα συνεργεία.

Εδώ τελειώνει και ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος.  Συνεχίζοντας αριστερά είναι το Κατσούνι εκεί υπάρχουν κτήρια στρατωνισμού και ο χώρος της μηχανής που τραβούσε τα ανθυποβρυχιακά δίκτυα, υπάρχει επίσης και η κολόνα που τύλιγε το καλώδιο με τα διάφορα εμπόδια που έκλειναν την είσοδο του κόλπου.

Είναι εμφανείς οι βάσεις των πυροβόλων της 250 και 227 πρχ. και το μισογκρεμισμένο παρατηρητήριο.

Επιστρέφοντας προς τον κεντρικό δρόμο και συνεχίζοντας φθάνουμε στην πρχ. Ducci υπάρχουν κάποια κτήρια, το ένα με θωρακισμένα παράθυρα και πόρτες. Εδώ είναι εμφανές το αποτέλεσμα από τις ανατινάξεις.

 Συνεχίζοντας σε πολύ άσχημο δρόμο φθάνουμε στην κορυφή της Πατέλλας. Στο χώρο αυτό ήταν κάποτε η διοίκηση της FAM DI CAT, δηλαδή η διοίκηση και ο συντονισμός ολόκληρου του αντιαεροπορικού συστήματος. Διέθετε και αερόφωνα για τον εντοπισμό αεροπλάνων με παρατηρητήρια υπό την διοίκηση του αντιπλοιάρχου V. Spigai. Σήμερα η στέγη του παρατηρητήριου είναι γκρεμισμένη. Υπάρχουν τα υπολείμματα, όπου κάποτε βρισκόταν το μεγάλο αεροφώνο, αλλά και ο στρογγυλός χώρος του μικρότερου αερόφωνου. Διακρίνεται η θέση του αντιαεροπορικού πολυβόλου 37/54, ενός από τα 3 πιο σύγχρονα αντιαεροπορικά πολυβόλα.

Διακρίνονται ακόμη τα κτήρια στρατωνισμού και διοικήσεως.

ΙΙΙ) ΛΑΚΚΙ - ΚΡΟΜΜΥΔΙ

Από το Λακκί η οδός που αρχίζει από την πλατεία Π. Ρούσου, περνάει τον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο, φθάνει στις Πλάκες και αριστερά φθάνει στο Κρομμύδι. Εκεί είναι η πρχ. 248 και κοντά είναι η πρχ. 508.

  

ΙV ) ΛAKKI - ΠΑΡΘΕΝΙ.

Στην διαδρομή προς τον Πλάτανο στο ύψος της άγκυρας, αν στρίψουμε δεξιά φθάνουμε στην Βίγλα που βρίσκεται η πρχ 306. Είναι από τις περισσότερο εντυπωσιακές οχυρές θέσεις του νησιού. Υπάρχουν οι σήραγγες εισόδου στις θέσεις πυροβόλων και το κτήριο στρατωνισμού.

Αν στρίψουμε αριστερά στο ύψος της άγκυρας φθάνουμε στον Άγιο Νικόλαο το μικρό. Εκεί  βρίσκεται ο ιταλικός ασύρματος με τις τρεις πανύψηλες κεραίες, το κτήριο σήμερα είναι εγκαταλελειμμένο και ανοικτό.

Από την άγκυρα ακολουθώντας τον ανώτερο δρόμο φθάνουμε στην Ράχη που ακόμη φαίνονται οι θέσεις της 211 πρχ.

Από την Ράχη μπορούμε να πάμε στην Γούρνα ή στα Άλιντα στον πύργο του Μπελλένη, που στεγάζει το αξιόλογο μουσείο «Μανόλης Ήσυχος», που είναι το μοναδικό μουσείο νεότερης ιστορίας της Δωδεκανήσου.

Το μουσείο έχει μία θαυμάσια λαογραφική συλλογή, υπολείμματα από το ένδοξο πλοίο μας «Βασίλισσα Όλγα». Επίσης συλλογή αντικειμένων και όπλων από την μάχη της Λέρου και ένα ιατρείο την εποχή του μεσοπολέμου.

Από το μουσείο προς της Παναγιές  υπάρχουν υπολείμματα του γερμανικού αποβατικού στην θάλασσα. Ο δρόμος σταματάει στα δύο Λυσκάρια. Αμέσως μετά είναι ο κόλπος του Κρυφού, αλλά δεν υπάρχει πρόσβαση.

Ακολουθώντας τον δρόμο προς το Παρθένι, στην Καμάρα και την Σμαλού θα συναντήσουμε μερικές από τις ιταλικές αποθήκες, που χρησιμοποιούνται και σήμερα.

Αμέσως μετά ένας μη ασφαλτοστρωμένος δρόμος οδηγεί προς τις πυροβολαρχίες στην Μουπλόγουρνα πρχ. 906, με εμφανή τα σημάδια των ανατινάξεων, αλλά και ένα μεγάλο κτήριο στρατωνισμού με ζωγραφιές και επιγραφές στους τοίχους του.

Στον Μάρκελλο βρίσκεται η  πρχ. Farinata, υπάρχει επίσης ένα πολύ καλά διατηρημένο παρατηρητήριο και το κτήριο διοίκησης.

Στο Παρθένι υπάρχουν πολλά κτήρια που σήμερα λειτουργούν, αλλά απαγορεύεται η είσοδος. Στην αποβάθρα διακρίνονται ακόμη οι σιδηροτροχιές για τα βαγόνια που μετέφεραν τις νάρκες και τις τορπίλες. Αμέσως μετά είναι το λιμανάκι της Ρίνας, εκεί είχε καταφύγει το «Ivorea», που το ανακάλυψαν και το βύθισαν οι Γερμανοί. Ένα μικρό τμήμα γλίτωσε από την διάλυση και βρίσκεται μισοβυθισμένο κοντά στην ακτή. Επίσης υπάρχουν ακόμη οι δέστρες, όπου έδεναν τα πλοία και υπολείμματα από το ανθυποβρυχιακό δίχτυ.

Προχωρώντας προς το Μπλεφούτι, στο ύψωμα υπάρχουν υπολείμματα της πρχ. 888. Στον Ασφούγγαρο, πρχ. 899, υπάρχει το κτήριο στρατωνισμού, που στην πρόσοψη υπάρχει η επιγραφή

«Siamo orgogliosi di occupare un posto di combattimento, di sacrifici e di dovere», δηλαδή «Είμαστε υπερήφανοι που βρισκόμαστε σε μια θέση μάχης, θυσίας και καθήκοντος». Μοιάζει περισσότερο να γράφτηκε για να το πιστέψουν, παρά ότι το ένιωθαν. Κοντά εκεί είναι και ο κόλπος της Βαγιάς, που αποβιβάστηκαν Γερμανοί.

Απέναντι στο νησάκι Στρογγυλή βρίσκεται βυθισμένο σε βάθος έξι μέτρων το γερμανικό αποβατικό.

Κλείνοντας την περιήγηση στις οχυρές θέσεις της Λέρου, ο επισκέπτης είναι αδύνατον να μην εντυπωσιαστεί, αλλά και να μην αναλογισθεί το παράλογο του πολέμου.

ΜΑΝΟΣ ΜΑΣΤΟΡΑΚΟΣ-ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ
Α/Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΚΑΝΑΡΗ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΑΝΟ

Ακόμη και στον πλέον αδιάφορο περιηγητή της Λέρου, είναι αδύνατον να μην υποπέσουν στην αντίληψή του το πλήθος των στρατιωτικών εγκαταστάσεων του τελευταίου Παγκοσμίου Πολέμου που υπάρχουν διάσπαρτες σε ολόκληρο το νησί ή ακόμη περισσότερο οι βόμβες τα βλήματα και τα κράνη που αποτελούν διάκοσμο (!) σε κάμποσα σπίτια ή δημόσιους χώρους. Γιατί όχι; Σε τελευταία ανάλυση η πολεμική εμπλοκή της Λέρου στα γεγονότα του Πολέμου με αποκορύφωμα της ανώνυμη Μάχη, έχουν εντάξει αμετάκλητα τα υπολείμματα αυτά στην ιστορική παράδοση του νησιού και η προβολή τους έστω και με αυτόν τον τρόπο κρατά ζωντανή την μνήμη. Πέρα όμως από αυτή τη αξιοποίηση των παλαιών πολεμικών μέσων που γλίτωσαν από την σκληρή τύχη των διαλυτηρίων, υπάρχουν και κάποιοι άνθρωποι που με συνεχή μακρόχρονη και η αλήθεια είναι συχνά δυσβάστακτη οικονομική προσπάθεια, αγωνίζονται να συλλέξουν, συντηρήσουν και εκθέσουν συστηματικά τα κειμήλια της σύγχρονης ιστορίας του νησιού, τα περισσότερα εκ των οποίων ανήκουν στην περίοδο του τελευταίου μεγάλου πολέμου.

Ένας απ’ αυτούς τους συλλέκτες είναι ο κ. Αναστάσιος Κανάρης που μένει στον Πλάτανο και διατηρεί το ξενοδοχείο με το πολύ χαρακτηριστικό όνομα «Ελευθερία». Ο κ. Κανάρης γεννημένος λίγα χρόνια πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αυτόπτης μάρτυς, όντας μικρό παιδί, της Μάχης της Λέρου και ευαισθητοποιημένος για την ιστορία του τόπου του άρχισε να συγκεντρώνει την συλλογή του εδώ και 30 χρόνια, αφότου επέστρεψε από την Αυστραλία όπου είχε μεταβεί για κάποιο διάστημα ως μετανάστης. Η ευχέρειά του στον χειρισμό της αγγλικής γλώσσης αλλά και η οικογενειακή τουριστική ενασχόληση, του επέτρεψε την επικοινωνία με παλαίμαχους όλων των τότε αντιμαχόμενων, με αποτέλεσμα σήμερα να έχει στην κατοχή του ένα πολύ αξιόλογο αρχείο με ξενόγλωσσα βιβλία ορισμένα των οποίων δεν έχουν καν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα, καθώς και επιστολές και φωτογραφίες της εποχής. Έτσι στο ισόγειο του ξενοδοχείου του σε μία παραλληλόγραμμη αίθουσα, οι τοίχοι είναι καλυμμένοι από δεκάδες φωτογραφίες που σχετίζονται με τις επιχειρήσεις της Δωδεκανήσου και την Μάχη της Λέρου ειδικότερα. Ανάμεσά τους και κάποια φωτοαντίγραφα από σχετικό άρθρο του 1^ου τεύχους του «Π&Ι», κάτι που σίγουρα αποτελεί μία ηθική ικανοποίηση για τους συντελεστές αυτού του περιοδικού, για την εκτίμηση των πλέον εξειδικευμένων αναγνωστών. Από κάτω σε μακρύς πάγκους είναι τακτοποιημένα τα «υλικά».

Είναι γεγονός ότι ο κ. Κανάρης έχει καθαρίσει και συντηρήσει με επιμέλεια τα ευρήματά του. Είχαμε μία συζήτηση επ’ αυτού για το αν δηλαδή θα πρέπει τα αντικείμενα να αφήνονται στην κατάσταση που βρίσκονται ή  να συντηρούνται και να επανέρχονται -κατά το δυνατόν- στην αρχική τους μορφή. Καταλήξαμε και βεβαίως συμφωνήσαμε ότι ύστερα από σχεδόν 60 χρόνια ό,τι ανακαλύπτεται έχει υποστεί, από την μακροχρόνια έκθεσή του στις καιρικές συνθήκες, τις διαβρωτικές συνέπειες της σκουριάς. Έτσι είναι απαραίτητος ένας καθαρισμός είτε με βουρτσάκι ή ακόμη καλύτερα με αμμοβολή, μετά ένα πέρασμα με αντισκωρικό και κατόπιν ένα εκ νέου βάψιμο, με τον όρο να ανταποκρίνεται στο αρχικό του χρώμα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο κ. Κανάρης έχει συντηρήσει κράνη, κάνιστρα καυσίμων, θήκες αντιασφυξιογόνων μασκών κ.λπ.

Τα ευρήματά του καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα. Θα αρχίσω με ένα σπανιότατο κομμάτι από την καλύπτρα ενός Γιούνκερς 88, που διατηρεί κανονικά το κρύσταλλο ανάμεσα στον μεταλλικό σκελετό. Το εύρημα αυτό ανασύρθηκε πριν μερικά χρόνια από ψαράδες στον κόλπο του Παντελιού. Παραδίπλα υπάρχουν βρετανικές σιτιοδόχοι, υδροδοχεία, άλλα καλυμμένα με την τσόχινη επένδυσή τους και άλλα όχι, φυσιγγιοθήκες, μεταλλικά στελέχη ή και θραυσμένα τεμάχια από όπλα βλήματα όλμων και κάλυκες, που αρχίζουν από τους πιο μικρούς και καταλήγουν στους πιο μεγάλους των 152 χλστ. ορισμένων ιταλικών επακτίων πυροβολαρχιών. Γερμανικά, βρετανικά και ιταλικά κράνη, φρεσκαρισμένα όλα, εξαρτύσεις και είδη ενδιαιτήσεως μαζί με φυσίγγια τυφεκίων και ταινίες πολυβόλων, καλύπτουν σε μεγάλους αριθμούς τους πάγκους. Ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος είναι το σώμα μιας γερμανικής βόμβας διασποράς που βρίσκεται σε μια γωνία του εκθετηρίου. Αξιοπρόσεκτες είναι οι βρετανικές κονσέρβες τροφίμων που διατηρούν το περιεχόμενό τους ενώ δίπλα στέκει παραταγμένη μία σειρά από μπουκάλια διαφόρων ειδών και περιεχομένων που είχαν χρησιμοποιηθεί από τα ιταλικά στρατεύματα. Στο κέντρο της μικρής αιθούσης υπάρχει μία προθήκη μέσα στην οποία φυλάσσονται σειρές από στρατιωτικά κουμπιά, μεταλλικά εμβλήματα των βρετανικών μονάδων που εφέροντο στα δίκοχα ή στους μπερέδες, χαρτονομίσματα της εποχής, καθώς και γερμανικές μεταλλικές διακρίσεις διαφόρων Όπλων και Σωμάτων.

Η αξιόλογη αυτή συλλογή που θα μπορούσε να αποτελέσει κάλλιστα ένα ιδιωτικό μουσείο, διαρκώς και επαυξάνεται. Ο κ. Κανάρης δείχνει αποφασισμένος γι’ αυτό, δείχνοντας την ίδια ζέση όπως τότε που πρωτοξεκίνησε την συλλογή του. Εμείς από το «Π&Ι» του ευχόμαστε από καρδίας πλήρη ευόδωση των προσπαθειών του.

Όποιος ενδιαφέρεται να επισκεφθεί την Λέρο διαμένοντας σε ξενοδοχείο δίπλα στο αντικείμενο των ενδιαφερόντων του, μπορεί νααποτανθεί: Ξενοδοχείο «Ελευθερία», Πλάτανος, τηλ: (0247) 24550, 23145, FAX: 24551.

Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο Λέρου

Το Μουσείο αυτό στεγάζεται στον Πύργο Μπελλένη στα Άλιντα. Ο Παρίσης Μπελλένης (1871-1957) γεννήθηκε στην Λέρο αν και μεταγενέστερα εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο. Ένθερμος πατριώτης συνεργάσθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αναλαμβάνοντας την εκτέλεση δημοσίων έργων καθώς και τον επισιτισμό της Ανατολικής Θράκης. Παράλληλα, έχοντας δημιουργήσει μεγάλη περιουσία, προέβη και σε μεγάλες δωρεές όπως την οικονομική ενίσχυση του Νοσοκομείου της Ελληνικής Κοινότητος Καΐρου καθώς και την κατασκευή του Μπελλένειου Σκοπευτηρίου Αθηνών, κοντά στους στύλους του Ολυμπίου Διός, που εγκαινιάσθηκε το 1908.

Τον Πύργο του στα Άλιντα που έχει χαρακτηρισθεί διατηρητέο μνημείο, τον έκτισε το 1925-26. Σήμερα το ρωμαλέο κτίριο ανήκει στον Δήμο Λέρου. Διαθέτει σε δύο ορόφους συνολικά 7 αίθουσες, ενώ προετοιμάζεται το άνοιγμα και άλλων. Όπως μαρτυρεί και η ονομασία του, το Μουσείο περιλαμβάνει ιστορικά και λαογραφικά αντικείμενα από την αρχαιότητα έως την σύγχρονη εποχή, ούτως ώστε ο επισκέπτης να σχηματίσει μια διεξοδική εικόνα για το πολιτιστικό υπόβαθρο της Λέρου. Ξεχωριστή φυσικά σημασία για τους αναγνώστες μας έχουν οι 3 αίθουσες στον 1^ο όροφο με τα εκθέματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από αυτές οι δύο είναι αφιερωμένες στην Μάχη της Λέρου και η τρίτη στο αντιτορπιλλικό «Β. Όλγα».

Τα εκθέματα στις δύο πρώτες αίθουσες περιλαμβάνουν μια μεγάλη ποικιλία από ιταλικά, βρετανικά και γερμανικά κράνη, μεταξύ των οποίων και ένα αλεξιπτωτιστού. Αυτό είναι και το πρώτο κράνος του είδους που συναντούμε σε Μουσείο, πέρα από εκείνα φυσικά που ανήκουν σε ιδιώτες συλλέκτες. Υπάρχουν ακόμη υδροδοχεία όλων των εμπολέμων, κάλυκες διαφόρων διαμετρημάτων,πτυοσκάπανα, κιβώτια πυρομαχικών καθώς και τα μεταλλικά τμήματα από πολυβόλα αυτόματα και τυφέκια. Πολλά από αυτά έχουν βρεθεί είτε στην θάλασσα είτε σε πηγάδια γι’ αυτό και τα ξύλινα στελέχη έχουν αποσυντεθεί. Αυτό που είναι ενδιαφέρον, είναι η συντήρηση που έχει γίνει σε όλα τα αντικείμενα όπου εκτός από τον προσεκτικό καθαρισμό, πολλά από αυτά έχουν βαφεί με μιαβαθειά λαδοπράσινη απόχρωση που ενώ φέρνει πολύ στο γερμανικό «φελντγκράου» και μάλλον δεν ταιριάζει σε όσα είναι βρετανικής προελεύσεως, εν τούτοις δίνει μια αίσθηση επιμελείας και ενδιαφέροντος, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για Μουσείο της επαρχίας. Οι υπεύθυνοι πάντως στο μέλλον θα πρέπει να μελετήσουν την αντικατάσταση των προθηκών με νέες που να παρουσιάζουν ανεμπόδιστα στο κοινό τα ευρήματα, διότι οι υπάρχουσες θυμίζουν προθήκες προπολεμικού φαρμακείου και σίγουρα υποβαθμίζουν τα όντως αξιόλογα αντικείμενα.

Η τρίτη αίθουσα έχει ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον. Εδώ βρίσκονται διάφορα ευρήματα που ανέσυρε τα τελευταία χρόνια από τον βυθό του Λακκιού ο γνωστός δύτης κ. Κώστας Θωκταρίδης. Το μικρό βάθος που βρίσκεται βυθισμένη η «Β. Όλγα» επέτρεψε την περισυλλογή χαρακτηριστικών τμημάτων του σκάφους καθώς και ορισμένων κινητών αντικειμένων. Έτσι εκτίθεται σε ένα τοίχο μια σειρά φινιστρινιών ενώ από κάτω σε ξύλινη προθήκη υπάρχουν τα αντίστοιχα μεταλλικά καλύμματά τους. Σε μια άλλη προθήκη υπάρχουν οι σόλες από τα υποδήματα ναυτών, ενώ δίπλα ένα μυστήριο εκ πρώτης όψεως αντικείμενο, δεν είναι ύστερα από προσεκτική παρατήρηση παρά ένα ελληνικό κράνος τύπου Μ34, το προπολεμικό δηλαδή κράνος του Ελληνικού Στρατού, το οποίο διατηρήθηκε στο σκάφος παρά την εισαγωγή βρετανικού υλικού. Αντιασφυξιογόνες μάσκες του πληρώματος, κάλυκες βλημάτων διαφόρων διαμετρημάτων, στρόφιγγες καθώς και είδη ενδιαιτήσεως μαζί με προσωπικά αντικείμενα γεμίζουν τις υπόλοιπες προθήκες. Στους τοίχους περιφερειακά υπάρχουν φωτογραφίες των πεσόντων, εφημερίδες και λοιπά αποκόμματα του Τύπου που αφορούν στην «Β. Όλγα» καθώς φυσικά διάφορες φωτογραφίες και αναπαραστάσεις του αντιτορπιλλικού. Θα κλείσουμε αυτή την σύντομη παρουσίαση με ένα όντως συγκινητικό έκθεμα. Ανάμεσα σε φωτογραφίες συμπολεμιστών, σε μια μικρή θήκη, ακουμπισμένο πάνω σε βαμβάκι, αναπαύεται το οστούν ενός αγνώστου νεκρού του σκάφους. Αν τα άλλα αντικείμενα του πλοίου έχοντας επανέλθει στο φως του ηλίου καθιστούν δυνατή την επαφή έστω και εν μέρει με το πλοίο που το γνωρίζαμε πρότινος μονάχα μέσω των φωτογραφιών, τοοστούν αυτό δίνει αντίστοιχα την συναισθηματική διάσταση στην μνήμη των νεκρών που παύουν να είναι απλώς κάποιες παραταγμένες ασπρόμαυρες φωτογραφίες.

ΔΗΜ ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ

Διεθνείς τάσεις στη στρατιωτική αρχαιολογία αναφορικά με την περίπτωση της Λέρου.

Το Μουσείο Στρατιωτικής Αρχαιολογίας(ΜΣΑ) Λέρου.

Του Υπσγού (ΔΓΥ) Δ.Βογιατζή, Ιστορικού Μ/ΠΑ

Όπως είναι γνωστό, η Ελλάδα φημίζεται για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της, των οποίων η θεμελίωση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ήδη απ’ τον 18^ο αιώνα ο ελλαδικός χώρος είχε καταστεί δημοφιλής προορισμός ξένων περιηγητών και μέχρι τις μέρες μας οι αρχαιότητες αποτελούν σημαντικό πόλο έλξης ξένων επισκεπτών. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και εξής, οι κρατικές υπηρεσίες αρχαιοτήτων ανέλαβαν υπό την προστασία τους τα διάφορα μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την επικράτεια. Από τότε η προσπάθεια αυτή ταλανίζεται απ’ την διαρκή αναντιστοιχία μέσων και χρηματοδότησης σε σχέση πάντα με τον τεράστιο αριθμό ανασκαφών και μνημείων. Αναγκαστικά και ανάλογα με το ιστορικό γούστο κάθε εποχής, επιλεκτική έμφαση δόθηκε σε μνημεία συγκεκριμένων περιόδων. Στην αρχή η προσοχή στράφηκε στα κλασσικά μνημεία, μετά στα ρωμαϊκά και στα αρχαϊκά προκλασσικά. Μεταπολεμικά η προσοχή στράφηκε  στα μνημεία των Μακεδόνων βασιλέων. Απ’ την δεκαετία του ’60 άνθηση παρουσιάζει και ο τομέας της προϊστορικής αρχαιολογίας. Ακριβώς λόγω της υπερπληθώρας αρχαίων μνημείων αλλά και βυζαντινού ρυθμού εκκλησιών τα μνημεία της νεότερης Ελλάδας έχουν δεχθεί την λιγότερη προσοχή. Μόλις την τελευταία δεκαετία γίνεται λόγος για οθωμανικά μνημεία αλλά και για τα πολυάριθμα και αξιολογότατα κτίσματα βιομηχανικής αρχαιολογίας που ανάγονται στον 19^ο και στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Για τα τελευταία αρμόδιες είναι οι εφορίες νεοτέρων μνημείων καθώς και συμβουλευτικά η μη κυβερνητική οργάνωση TICCIH. Παρόλο που η συνειδητοποίηση για την αξία  των μνημείων του 19-20ου αιώνα είναι ακόμη περιορισμένη στη χώρα μας, οι παραπάνω φορείς έχουν επιτελέσει αξιοπρόσεχτο έργο. Ως μνημεία βιομηχανικής αρχαιολογίας λογίζονται εργαστήρια, εργοστάσια (μαζί με τον εξοπλισμό τους) και πάσης φύσεως κατασκευές τεχνικού χαρακτήρα (λιμενικές εγκαταστάσεις, ορυχεία, φάροι, δεξαμενές, γέφυρες, γερανοί κ.τ.λ.). Συναφή με τα μνημεία βιομηχανικής αρχαιολογίας είναι τα μνημεία στρατιωτικής αρχαιολογίας. Αυτά αποτελούνται από στρατόπεδα, φρουριακά και στρατιωτικά συγκροτήματα, στρατιωτικά εργοστάσια, οχυρωματικά έργα, κτίρια που κατασκευάστηκαν για στρατιωτική χρήση αλλά έχουν ιστορικό ή αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και φυσικά μόνιμες και κινητές κατασκευές τεχνικού χαρακτήρα. Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν τα άρματα μάχης, πυροβόλα, αεροπλάνα, οχήματα, ραντάρ, βοηθητικός εξοπλισμός εδάφους, ηλεκτρονικά κ.τ.λ. Εδώ βρίσκεται η διαφορά μεταξύ ενός συμβατικού στρατιωτικού μουσείου που παρουσιάζει μόνο όπλα, κειμήλια και στολές και ενός μουσείου στρατιωτικής αρχαιολογίας που παρουσιάζει εκτός από τα παραπάνω και  αντιπροσωπευτικό μέρος από όλα τα υπόλοιπα. Με βάση αυτή την κατηγοριοποίηση το Μ/ΠΑ, (το οποίο έχω την τιμή να εκπροσωπώ) είναι προς το παρόν το μοναδικό  μουσείο στρατιωτικής αρχαιολογίας (ΜΣΑ) στην Ελλάδα, Mάλιστα στεγάζεται  σε ένα μνημείο στρατιωτικής αρχαιολογίας μεγάλης αξίας ,σε ένα προπολεμικό υπόστεγο της ιταλικής αεροπορίας (που προέρχεται από τη Λέρο) ,το οποίο ευτυχώς έχει παραμείνει λίγο πολύ στην αρχική του μορφή. Εύχομαι και ελπίζω η στρατιωτική αρχαιολογία να αποτελέσει στον αιώνα μας, και στη χώρα μας αντικείμενο ενασχόλησης, καθώς τα μνημεία  αυτού χαρακτήρα έχουν παραμεληθεί στο έπακρο. Αν εξαιρέσουμε τα παλαιότερα βενετσιάνικα και οθωμανικά κάστρα που υπάγονται στις αντίστοιχες εφορείες κανείς φορέας δεν είναι  τυπικά αρμόδιος για τα κτίσματα στρατιωτικής αρχαιολογίας των δύο τελευταίων αιώνων  που βρίσκονται στη χώρα μας…..

 Κάποιες εγκαταστάσεις υπάγονται ακόμα στην δικαιοδοσία  των Ε.Δ. οι οποίες ενδιαφέρονται για την συντήρηση τους στο βαθμό που εξυπηρετούν λειτουργικούς σκοπούς. Τα περισσότερα όμως μνημεία βρίσκονται εγκαταλελειμμένα σε στρατηγικά αλλά δυσπρόσιτα σημεία της επικράτειας. Λόγω της φύσης τους οι οχυρώσεις συναντιούνται σε ακριτικές περιοχές και σε αυτή την περίπτωση υπάγεται η Λέρος. Θα αναφέρω μόνο ενδεικτικά ορισμένα τέτοια μνημεία από τα οποία  τα περισσότερα  βρίσκονται σε χρήση και ελάχιστα έχουν αξιοποιηθεί για μουσειακούς σκοπούς:

1)       ο Ναύσταθμος του Πόρου και τα γύρω κτίρια τα οποία ανάγονται σχεδόν όλα στον 19^ο αιώνα

2)       Στρατιωτικές εγκαταστάσεις στο Ναύπλιο όπου λειτούργησε το παλαιότερο στρατιωτικό εργοστάσιο στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση.

3)       Υπολείμματα του περιχαρακωμένου στρατοπέδου Θεσσαλονίκης που δημιουργήθηκε από το στρατό της Εntente  κατά τον Α Π.Π. Το μνημείο αυτό έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί λόγω της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.

4)       Οι οχυρώσεις της γραμμής Μεταξά. Πρόκειται για το μοναδικό σύγχρονο οχυρωματικό μνημείο που κατά ένα μικρό μέρος είναι προσιτό στο κοινό.

5)       Εγκαταστάσεις παλαιών στρατιωτικών εργοστασίων στο Γουδί και σε άλλες περιοχές της Αττικής.

6)       Προπολεμική ναυπηγική κλίνη και άλλες εγκαταστάσεις στο λιμάνι του Πειραιά.

7)       Προπολεμικά υπόστεγα ,αεροπορικές εγκαταστάσεις ,και συγκεκριμένα κτίρια διάσπαρτα στα παλαιότερα αεροδρόμια στρατιωτικής και πολιτικής αεροπορίας: Δεκέλειας, Σέδες, Ελευσίνας, Ελληνικού, Κέρκυρας κτλ. Εδώ μπορεί να αναφερθεί ότι ορισμένα κτίρια του Α/Δ Σέδες έχουν σχεδιαστεί από τον γνωστό προπολεμικό αρχιτέκτονα Θ. Μερκούρη και έχει γίνει πρόταση στο Υπουργείο Πολιτισμού για ανακήρυξη  τους  σε  διατηρητέα μνημεία, από την αρμόδια εφορία νεωτέρων μνημείων.

8)       Εκατοντάδες μόνιμα ή ημιμόνιμα οχυρωματικά έργα, καταφύγια, αμπρί και εγκαταστάσεις διασκορπισμένα κατά μήκος της παραμεθορίου και των σιδηροδρομικών γραμμών, σε νησιά και σε ναυτικές διόδους εντός και εκτός στρατοπέδων. Στα περισσότερα δεν σημειώθηκε μεταπολεμική χρήση και έτσι παραμένουν εγκαταλελειμμένα σε διάφορα στάδια αποσύνθεσης. Σ’ αυτά που βρίσκονται εκτός στρατιωτικής δικαιοδοσίας, παρατηρείται έλλειψη ιδιοκτησίας και βρίσκονται στο έλεος του καθενός. Στην καλύτερη περίπτωση γίνονται μαντριά ή αποθήκες, ή σκουπιδότοποι και χώροι απόθεσης μπάζων, όταν δεν κατεδαφίζονται για σκοπούς ανοικοδόμησης ή ισοπέδωσης οικοπέδων. Αυτά που βρίσκονται εντός στρατιωτικών χώρων είναι καλύτερα προφυλαγμένα, αλλά ωστόσο απειλούνται είτε από ολική λήθη λόγω της δυσκολίας πρόσβασης ειδικών σ’ αυτά, είτε από αλλαγή χρήσης η οποία μπορεί να προκαλέσει μη αναστρέψιμες  αλλοιώσεις στην αρχική διατηρητέα δομή τους.

 Εννοείται  ότι τα κτίσματα αυτά δεν μπορούν για προφανείς λόγους να συντηρηθούν ή να διατηρηθούν σε μεγάλους αριθμούς αλλά   μέχρι να τεθεί επί τάπητος η περίπτωση της Λέρου, ούτε η επιλεκτική προστασία τους είχε ποτέ συζητηθεί.

Στα πλαίσια της αποστολής του αλλά και των δυνατοτήτων παρέμβασης του, το Μ. Π/Α από ιδρύσεως του ασχολήθηκε  με εγχειρήματα στρατιωτικής αρχαιολογίας. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένες δραστηριότητες της τελευταίας δεκαετίας:

         1) Καταγραφή, φωτογράφηση και υποβολή πρότασης για ανακήρυξη σε διατηρητέα μνημεία, εγκαταστάσεων στο Α/Δ Δεκέλειας. Αξίζει να σημειωθεί ότι έτσι σώθηκαν για τους μεταγενέστερους φωτογραφίες αξιόλογων κτιρίων (όπως το προπολεμικής κατασκευής κτίριο ΣΠΑ) τα οποία κατεδαφίστηκαν μετά τους σεισμούς του 1999.

2)Ανελκύσεις τριών αεροσκαφών από λίμνες και θάλασσα με τελευταίο το Ju 52 που ανελκύθηκε από την Λέρο πέρυσι

3)       Εντοπισμός, φωτογράφηση, καταγραφή σπανιότατου γερμανικού Radar Β’ ΠΠ’ στη Μήλο. Προτάθηκε η μεταφορά του στο Μ Π/Α για συντήρηση-έκθεση.

4)Εντοπισμός καταγραφή-φωτογράφηση οχυρωματικών έργων του Άξονα σε αεροπορικές βάσεις της Κρήτης.

5)Εντοπισμός και μεταφορά στο Μ.Π/Α γερμανικού πολυβολείου Άμυνας- Αεροδρομίου από Α/Δ Ελληνικού. Το πολυβολείο βασιζότανε σε πύργο γερμανικού άρματος μάχης PzI και είχε ήδη βαφεί και συντηρηθεί.

6)Πρώτη περιήγηση-φωτογράφηση οχυρωματικών έργων Λέρου.

Όπως βλέπετε, τα τελευταία χρόνια  στο Μ/ΠΑ έχει συσσωρευτεί μια στοιχειώδης εμπειρία γύρω απ’ αυτό το τόσο παραμελημένο στην Ελλάδα αντικείμενο. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολύ πρόσφατα έχουν εδραιωθεί αμοιβαίως επωφελείς σχέσεις συνεργασίας μεταξύ Μ.Π/Α και Δήμου Λέρου. Προτού προχωρήσουμε σε συγκεκριμένες προτάσεις, λίγα λόγια αξίζει να ειπωθούν για την διεθνή εμπειρία.

Τα ευρωπαϊκά πεδία μαχών ήταν ασυγκρίτως μεγαλύτερα από τα ελληνικά, και ως εκ τούτου άφησαν πίσω τους πολύ περισσότερα κατάλοιπα. Παρόλο που τα περισσότερα και εκεί παραμένουν αναξιοποίητα, η διαφορά με την Ελλάδα όπου δεν υπάρχει καν τέτοια δραστηριότητα δεν έγκειται μόνο στην ύπαρξη τέτοιων χώρων. Ορισμένα από τα καλύτερα Μουσεία-τόποι στρατιωτικής  αρχαιολογίας έχουν  σχεδιαστεί με βάση προδιαγραφές (που δεν συναντιούνται σε κανένα ελληνικό συμβατικού τύπου μουσείο), οι οποίες προσαρμόστηκαν στις προϋπάρχουσες στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Πτυχές από την καθημερινή ζωή του στρατιώτη, τις αψιμαχίες ,την επίδραση των στρατιωτικών έργων στο ντόπιο πληθυσμό είναι στοιχεία πού δεν θα τα συναντήσει κανείς στα μεγάλα στρατιωτικά μουσεία. Από παραδείγματα μπορούν να αναφερθούν μέρη οχυρώσεων του Α’ ΠΠ (Verdun) ,τα διατηρητέα τμήματα του τείχους του Ατλαντικού στην Γαλλία,  ορισμένα αεροδρόμια και άλλες αεροπορικές εγκαταστάσεις στη Μ. Βρετανία (Duxford, Hendon) ,τα υπολείμματα ενός απ τα αρχηγεία του Χίτλερ στην Πολωνία (Wolfsschanze).Από τα καλύτερα πρότυπα είναι το γαλλικό μουσείο στρατιωτικής αρχαιολογίας La Coupole και εδώ εμφανής είναι ο σεβασμός προς την ιστορικά πιστή απεικόνιση. Έχουν αποφευχθεί οι κραυγαλέοι τουριστικοί εντυπωσιασμοί που δυστυχώς συνηθίζονται σε λιγότερο προσεγμένα μουσεία. Το κοινό επωφελείται επίσης από την χρήση της πιο σύγχρονης μουσειολογικής οπτικοακουστικής τεχνολογίας. Το Μουσείο στεγάζεται στις τεράστιες υπόγειες θωρακισμένες εγκαταστάσεις από μπετόν αρμέ, που είχαν σχεδιάσει οι Γερμανοί για να εκτοξεύσουν πυραύλους V-2 ενάντια στην Αγγλία. Ενδιαφέρον είναι, ότι γίνεται μνεία και σε συναφείς δραστηριότητες που έλαβαν χώρο εκτός του χώρου του μουσείου όπως στην κατασκευή των V-2 από Γάλλους αιχμαλώτους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία. Το παράδειγμα ενός μουσειακού χώρου όπου γίνεται εκτενής παρουσίαση δραστηριοτήτων που δεν διαδραματίστηκαν στη χώρα ή στον χώρο όπου βρίσκεται αποτελεί υπόδειγμα και για την Λέρο. Για παράδειγμα σ’ ένα υποθετικό χώρο ΜΣΑ  στη Λέρο θα μπορούσε να γίνει κάλλιστα μια συνολική παρουσίαση της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα με όλες τις ελληνικές και ιταλικές πτυχές της.

Η ιδέα δημιουργίας ανοιχτού μουσείου-πάρκου στρατιωτικής αρχαιολογίας στη Λέρο είναι καθ’ όλα πρωτοποριακή για τα ελληνικά δεδομένα. Το μόνο προηγούμενο που έχω υπ’ όψη μου είναι η παλαιότερη πρόταση από πλευράς  Μ.Π/Α  μετατροπής μέρους του Α/Δ Δεκέλειας σε αντίστοιχο συγκρότημα με χωριστή πρόσβαση στο κοινό. Η πρόταση επαναπροσανατολίσθηκε πρόσφατα προς το πολιτικό Α/Δ Ελληνικού (μετά την παύση λειτουργίας του),  με προφανές το ενδεχόμενο παρουσίασης και μέρους της ιστορίας της πολιτικής αεροπορίας.

   To ΜΣΑ Λέρου θα προσελκύσει ένα συγκεκριμένο σπάνιο είδος τουρίστα ειδικών προδιαγραφών: άτομα υψηλού επιπέδου μόρφωσης τα οποία είναι διατεθειμένα να ξοδέψουν αρκετό χρόνο από τις διακοπές τους για να περιηγηθούν ή να ξεναγηθούν σε παλαιά πεδία μαχών ή οχυρωματικά έργα. Η κατηγορία αυτή τουριστών παρότι συγκριτικά μικρή, χαρακτηρίζεται διεθνώς, από αυξητικές τάσεις. Αυτού του είδους   οι τουρίστες λόγω υψηλού επιπέδου μόρφωσης ασκούν συνήθως εργασίες υψηλού προφίλ στις χώρες προέλευσης τους και έχουν το αντίστοιχο κύρος και απολαβές. Πρόκειται για το είδος τουρίστα που σε όλες τις τουριστικές περιοχές της Ελλάδας όλοι συμφωνούν ότι πρέπει να προσελκυστεί, αλλά ελάχιστοί συζητούν το πως πρέπει να προσελκυστεί. Ο τουρισμός του είδους τζατζίκι-σουβλάκι-συρτάκι τους αφήνει αδιάφορους και λόγω των ειδικών γνωστών τους έχουν κάποιες απαιτήσεις από τα μνημεία που θα επισκεφτούν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αν εξευρεθούν κονδύλια για την αξιοποίηση των μνημείων στρατιωτικής αρχαιολογίας του νησιού, σημαντικό κίνητρο για την παροχή τους θα είναι η πιθανή προσέλκυση τέτοιου τουρισμού. Και εδώ ερχόμαστε στην ουσία του προβλήματος. Τι θα τους προσφερθεί ως κίνητρο για να έρθουν; Η σημερινή κατάσταση των μνημείων είναι γνωστή σε όλους. Τα μέτρα που μπορούν να ληφθούν σε πρώτη φάση για την βελτίωση της κατάστασης υπαγορεύονται από την κοινή λογική και δεν έχουν μεγάλο κόστος. Θα αποτελέσουν επιπλέον σε ύστερο χρόνο την πρώτη ύλη για την εκπόνηση μιας μελέτης σκοπιμότητας η οποία με την σειρά της θα φέρει υψηλότερα κονδύλια. Αυτά είναι:

1)       Καταγραφή όλων των μνημείων και ακριβή αποτύπωση της κατάστασης τους καθώς και της κατάστασης των οδικών προσβάσεων που οδηγούν σ’αυτά. Έτσι θα ξέρει κανείς από πού να αρχίσει και που να τελειώσει όταν θα τεθεί θέμα συντήρησης και θα χρειαστεί να γίνουν επιλογές. Τα μπάζα σ’ αυτό το στάδιο καλό θα είναι να  μην αφαιρεθούν πριν ληφθούν μέτρα προστασίας, καθώς εμποδίζουν την πρόσβαση βανδάλων.

2)       Συντήρηση όλων των φασιστικών και λοιπών επιγραφών και τοιχογραφιών που υπάρχουν σ’αυτά. Οι τοιχογραφίες αποτελούνται είτε από φασιστικά συνθήματα που συνηθίζονται τότε να διακοσμούν ιταλικούς στρατιωτικούς χώρους είτε ζωγραφιές που διακοσμούσαν λέσχες και κοιτώνες είτε τέλος σκίτσα που έκαναν οι στρατιώτες του Άξονα για να περάσουν της ατελείωτες ώρες υπηρεσίας μέσα σ’αυτά τα συγκροτήματα. Οι τελευταίες έχουν την μεγαλύτερη αξία και από ορισμένους θεωρούνται μια μορφή λαϊκής τέχνης. Υπάρχει ο όρος Bunker  Art και αν ανατρέξει κανείς στο Internet μπορεί να θαυμάσει εκατοντάδες τέτοιες τοιχογραφίες απ’ το τείχος του Ατλαντικού. Η συντήρηση αυτή έχει τον χαρακτήρα του κατεπείγοντος γιατί μετά από λίγα χρόνια δεν θα υπάρχει τίποτα να συντηρηθεί.

3)       Εντοπισμός μεγάλου και ασφαλούς υπόγειου χώρου για να χρησιμεύσει ως κεντρικός πυρήνας του μουσείου-πάρκου στα πρότυπα του La Coupole. Η επιλογή ενός υπόγειου χώρου ως τέτοιου πυρήνα είναι πολύ προτιμότερη από ένα  υπέργειο κτίριο. Η κατάβαση  στα υπόγεια ενεργοποιεί σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό την ανθρώπινη φαντασία και καθιστά τον χώρο πιο θεληματικό στην επίσκεψη και πιο ανθεκτικό στην ανάμνηση. Ενδεχομένως τέτοιοι χώροι σε καλή κατάσταση διάτρησης να ανήκουν ακόμα στην δικαιοδοσία των Ε.Δ, οπότε θα πρέπει να προηγηθεί η σχετική αποδέσμευση. Το τι θα εκτεθεί σ’ αυτόν τον χώρο μπορεί να αποφασιστεί αργότερα.

4)       Εφόσον έχουν γίνει τα παραπάνω, σειρά έχει η εκπόνηση μελέτης σκοπιμότητας με κλιμακωτή ανάπτυξη. Η μελέτη θα πρέπει να περιέχει ρεαλιστικά σχέδια μετεξέλιξης, με ακριβή αιτιολόγηση-κοστολόγηση για κάθε στάδιο.  Π Πολύ σημαντικό είναι να αποφευχθούν μεγαλεπήβολα οράματα και να συζητηθούν καταρχήν κονδύλια που να επιτρέπουν την σταδιακή υλοποίηση των επιμέρους σταδίων. Με τον κατάλληλο γραφειοκρατικό αγώνα είναι σίγουρο ότι μπορούν να εξασφαλισθούν κονδύλια από αυτά που προορίζονται για της λιγότερες ευνοημένες περιοχές της  ευρωπαϊκής κοινότητας.

5)       Τέλος εφόσον υπάρχει η σχετική βούληση και από τή  στιγμή που έχουν προηγηθεί δύο αδελφοποίησεις με πόλεις της Γερμανίας και Τουρκίας θα πρότεινα στο Δημοτικό Συμβούλιο να εντάξει στις προοπτικές του την δημιουργία σχέσεων με δήμους όπου υπάρχουν αντίστοιχοι χώροι-μουσεία στρατολογικής αρχαιολογίας (όχι συμβατικά μουσεία). Σε όλες τις περιπτώσεις όπου έχουν δημιουργηθεί τέτοια υπαίθρια ή υπόγεια μουσεία αυτό έχει γίνει με την ενεργό συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης. Μια επαφή με της δημοτικές αρχές που είναι υπεύθυνες για την δημιουργία ενός τόσο προσεγμένου χώρου όπως το La Coupole  θα ήταν άκρως διαφωτιστική  και θα χρησίμευε με πολλούς τρόπους ως υπόδειγμα.

Συνοψίζοντας θα ήθελα να τονίσω ότι το όλο εγχείρημα  δεν πρέπει να θεωρηθεί απλά ως ευκαιρία ανάδειξης πτυχών της πρόσφατης ιστορίας  της Λέρου. Πολλές περιοχές της χώρας μας  μπορούν να ανατρέξουν στην πολυκύμαντη και συχνά τραγική τοπική ιστορία τους,  η οποία ήταν συνυφασμένη με τα δρώμενα του Β’ΠΠ. Χάρη στην αφθονία των μνημείων του πολέμου που έτυχε να διασωθούν συγκεντρωμένα  σε μικρό γεωγραφικό χώρο, η  Λέρος ίσως θα είναι η πρώτη  ελληνική  πόλη που θα μπορεί να διηγηθεί αυτή την ιστορία στους επισκέπτες της.